Dagaaba yoe

Yizie Wikipiideɛ


Dagaaba Yoe e la ba teŋkõɔ yoe mine ba naŋ maŋ de ko dɔba ane pɔgeba ka a wulo tɛɛtɛɛloŋ ba laŋkpeɛbo poɔ.

Dɔba yoe[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dɛre e la dɔɔlee ba naŋ dɔge ka o kpi, ka ba la dɔgere dɔge dɔɔlee yuori la maŋ di Dɛre.

Bayuo e la dɔɔlee ba naŋ dɔge kuori daare bee kono kyɛ dɔge.

Dakoraa e la dɔɔlee ba naŋ dɔge ka o kpi kyɛ la leɛ wa a bota soba wa are la ka ba boɔloo Dakoraa. Kyɛ ka ona wa kpi, a o leɛ waabo bonaare soba maŋ di la KPOKPORI.

Bayɔɔ e la dɔɔlee ba naŋ dɔge o teŋɛ daa daare.

Dasaa; e la dɔɔlee ba naŋ dogera dãã kyɛ dɔge.

Kogi; e la yeere suglo bee tuuro.

ZEƐMA; e la yeebaa naŋ e dɔɔ daŋ de weɛ yi.

NAA; e la yeebaa naŋ e dɔɔ tu zeɛma puori yi.

Galyuoni; e la yuoni gboli poɔ bie.

Tullo bee Tulo " bie naŋ yi ne o gbɛɛ.

Weɛ; bie ba naŋ dɔge weɛ poɔ.

Sori; dɔɔlee ba naŋ dɔge sori zu.

Pɔgeba Yoe[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Ayuo; bipɔge ba naŋ dɔge kuori daare bee kono kyɛ dɔge.

Ayɔɔ; bipɔge ba naŋ dɔge a teŋɛ na daa daare.

Yipɔgtuo; bipɔge saa naŋ kpi kyɛ ka ba dɔge o.

Dɛrepɔge; bipɔge ba naŋ dɔge ka o kpi kyɛ leɛ tu wa dendeŋ bota kyɛ wa are a o bonaare soba.

Pɔgedãã; bipɔge ba naŋ dogera dãã kyɛ dɔge.

Sopɔge; bipɔge ba naŋ dɔge sori poɔ.

Yoe naŋ kyaare yɛlɛ naŋ erɛ bebie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Yoe
Dɔba yoe Pɔgeba yoe
Dɔɔdaa Pɔgedaa
Dɔɔsaa Pɔgesaa
Bayɔɔ Ayɔɔ

Yoe naŋ kyaare yeliwonaa[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dɔba Yoe Pɔgeba Yoe
Dɛre Dɛrepɔge
Dabuo
Dakora
Suglo Pɔgesuglo

POTEƐRƐ YOE[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

1.Ngnmaaloo

2. Demekoonye

3.Nombo

4.Domo

5. Ngnsongma

6.Kakuunaa

7.Domobaengmen

8.Kyekangbebe

9.Nmengnie

Yoe naŋ kyaare a dɔgoo zie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dɔba Yoe Pɔgeba Yoe
Sori Sopɔge
Weɛ Wɛpɔge

Bileɛ Yuori Porebo[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Bileɛ Yuori Porebo e la tuuroŋ kaŋa Dagaaba naŋ maŋ tu toore de saana/bileɛ eŋ ba yie poɔ ka lɛ wuli ka o soba ba la e saana, kyɛ e ba kaŋa a ba laŋkpeɛbo poɔ. Bileɛ yuori na baŋ e la a ama kaŋa zaa:

  • Bal/yiiluŋ yuori teseŋe kusielee- Kureema, dikpeɛlɛɛ- Dikpɛma ane amine kaŋa
  • Tebɛ/ŋmemɛ yoe; Aseŋ Saŋmene, Teŋgane ane amine kaŋa
  • Poteɛre/sekpɔgɔ yoe; Tuoleɛnɔɔ, Banɔnɔkaae, Poyel ane amine kaŋa
  • Yokpɛglɛ; Dɔɔpoɔ, Pɔgetobo, Daanɔkɔɔl ane amine kaŋa
  • Lansigine yoe
  1. Dɔgebo zie; Weɛnaa, Sori/Sopɔge
  2. Yeere yoe; Zema/Naa, pɔɔnaa/Pɔɔzema
  3. Yeere suglo; Kogi
  4. Leɛwaare yoe; Dɛre, Yoɔraa, Dakoraa ane amine kaŋa
  5. Daa daare,
  6. Kuoridaare; Dabuo, Ayuo,ane Bayuo.

DAGAABA Mine[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dɔɔba yoe.                            Pɔgeba yoe

1.Dāādaare yoe(born on pito brewing day names)

Dɔɔdāā.                         Pɔgedāā

2.Weɛ poɔ dɔgebo yoe(born in a farm names);

Weɛ.                               Wɛpɔge

3.Sori poɔ dɔgebo yoe(born on a road names)

Sori.                              Sopɔge

4.Kuori daare/neɛ saa naŋ kpi sɛre ka ba dɔge o;

Bayuo,Dabuo,Yipɔgetuo.    Ayuo,Dabuo

4.Leɛwaaboo yoe(reincarnate names);

Dɛre(Dery)                               Dɛrepɔge,Bagbɛre

5.Bagre/tebɛ yoe(Gods names). Ngmentuo,Kupelaa,Gbeɛle,Kolaa, Sa-ngmen.

6. Yeere yoe(twins names)

Naa,Danyi, Zeɛmɛ.         Napɔge,Danyi, Zeɛpɔge

7. Yeere puori dɔgebo yoe

Kog,Suglo                              Kogpɔge,Pɔgesuglo

8. Daa daare yoe(born on market day)

Bayɔɔ.                             Ayɔɔ

9. Saa daare yoe(rainy day names)

Dɔɔsaa, Saadaare.          Pɔgesaa, Saadaare

10. Poteɛrɛ yoe

N-meŋ-bon, Ngmenteroo, Kakuunaa, Ambataayɛlɛ, Zenɛsɛre, Domobaeŋmen,Noɔ, Npāāewola, Maaloo, Bazaawaalɛ.


Boma Ba Naŋ Maŋ De Pore Ne Bie Yuori[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Kõɔ ne ŋmenlee
  • Dãã
  • Guori

Tɔna[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • A maŋ vɛŋ la ka te baŋ noba tɛɛtɛɛloŋ.
  • A maŋ wuli la noba yiibu zie.
  • A maŋ vɛŋ la ka te baŋ noba bal.
  • A maŋ vɛŋ la ka te baŋ neɛkaŋ waaloŋ bee o semmo.
  • A maŋ vɛŋ la ka bileɛ ba la e saana.
  • Yuori maŋ soŋ la ka te baŋ o soba dɔgebo zie.