Dagaaba bonŋmeɛre

Yizie Wikipiideɛ

Dagaaba taa la boŋŋmeɛre parɛɛ yaga ka ba maŋ ŋmɛ noɔ saŋa bee tuo saŋa. Amine maŋ boɔle la noba laŋ taa te seŋ tumpaani. Ba maŋ ŋmɛ la mine ka seɛre gore te seŋ gyile, koɔre, dali, gaŋgaa ane amine taaba na.

A boŋŋmeɛre ama mine maŋ baŋ laŋ taa ŋmɛ la te seŋ; gyile, koɔre ane gaŋgaa.

Koɔre[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Koɔre

E la Dagaaba boŋŋmeɛra kaŋa na maŋ poɔ ka gyile taa toolere. Ba ba ŋmeɛrɛ koɔre o yoŋ. Gɔbaa naŋ baŋ o ŋmeɛbo la maŋ ŋmɛ o ka o noma.

Gaŋgaa[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Gaŋgaa

o e la Dagaaba boŋŋmɛeraa kaŋa. Ba maŋ baŋ ŋmɛ la o yoŋ seɛ bee a kɔɔ kɔɔre gba. Gbɛɛ yaga pɔgba la maŋ ŋmɛerɛ o.

Gyile[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

gyili

Ŋmane Ne Kapiri[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Ŋmane Ne Kapiri: e la boŋŋmɛteɛ kaŋa ba naŋ maŋ de wagyɛ biŋ a de ŋmane a vɔgele pɔge a pãã ŋmeɛrɛ. Ka a naŋ wa lantaa ba maŋ boɔle a la Bintiri. Ka a kɔkɔre pãã e

Bintim bintim,

Popeɛloŋ yee,

Bintim bintim popeɛloŋ.

Gbɛɛ yaŋa pɔgepaalaa diibo saŋa la ka ba maŋ ŋmeɛrɛ a, pɔgeba lambo zie deɛne meŋ ba maŋ ŋmeɛrɛ a la. Tenne ba naŋ ŋmeɛrɛ a la Kagekpere, Gboluŋ Sisaali paaloŋ.

Loŋŋo[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Loŋŋo e la daa ba naŋ maŋ ŋmaa a pɛne kyɛ nyɛɛre a poɔ a de naagane ane mie a wo ne a pãã ŋmeɛrɛ. Ba maŋ de eŋ la bee pɛgele la baaluuriŋ a kyɛ ŋmeɛrɛ, a kɔkɔre maŋ maŋ la;

O Kɔkɔre La[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Te na wa

Te na seɛŋ

Te na diŋ

Te na kuliŋ.

Gbɛɛ yaga deɛne zie bee naa bimbo saŋa la ka ba maŋ ŋmeɛrɛ a, ziiri mine meŋ ka neŋkpoŋ bee tendaana wa kpi, ba maŋ baŋ ŋmɛ o la. Tenne ba naŋ ŋmeɛrɛ a la kaleo, kagekpere deme.

Gbambiri[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Gbambiri; e la Dagaaba deɛ deɛ boŋ boŋŋmeɛraa kaŋa baŋ naŋ maŋ de davere ane koŋkolee gaalo zage ɔɔrɔba,sepoosiri ane mie maale ne. Gbɛɛ yaga deɛne zie la ka Dagaaba maŋ ŋmeɛrɛ gbambiri. O taa la kɔkɔrɛɛ anaare aseŋ, kɔkɔre weliweli, kɔkɔsogɔ,kɔkɔzuluŋ ane kɔkɔgbɔge. A kɔkɔre zaa maŋ taa la lɛ o naŋ seŋ ka o gaale a seŋe neŋ a yieluŋ naŋ sagera lɛ. Gbambiri e la boŋŋmɛ-teɛre bilii mineDagaaba deɛne poɔ.

Tere / kɔkɔre / Yelbie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Yɛlɛ la ko o maŋ sɔrɔ lɛ na o naŋ maŋ ŋmeɛrɛ la koo maŋ yele. Aseŋ Mba Amatus Dabuo naŋ da maŋ ŋmeɛrɛ kyɛ yiele lɛ na. O e la gɔɔloŋ.

Ŋmeɛbo zie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Deɛne zie, Tigri zie, Daapoɔ, Kuorizie ane Ŋmendie poɔ.

  • Tenne, na mine ba naŋ kyaara ŋmeɛrɛ gbambiri la, Daffiama Konzokalaa, Busie, Fian ane a mine kaŋa.

Tumpaani[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Tumpaani; e la gaŋga-kparre ba naŋ maŋ de na-gane ane dabɔgere ayi maale, nenyeni la maŋ ŋmeɛrɛ o. Dabil-gori ayi la ka ba maŋ de ŋmeɛ o. O maŋ kono/ sagere la weli weli / gbɔge o ŋmeɛbo saŋa. Gbɛɛ yaga naa la maŋ kpi ka ba de moɔle ne o kuori / neŋkpoŋ naŋ kpi a teŋɛ poɔ.

Tenne / kɔkɔre /Yelbie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Yɛ zo biri biri!

Yɛ zo biri biri !

Dɔɔ la gaŋ nyaaŋegalaŋ

Yɛ zo

Ŋmeɛbo zie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Kuori zie, Tigri zie, zɔɔre zie ane a mine kaŋa.

Teŋa/ Tenne[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Wechiau naa paaloŋ aseŋ, Kandew, Tokali, Tan-vaare ane Dorimo.

Tolenleŋ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Tolenleŋ;, e la Dagaaba boŋŋmɛteɛ nimmizeɛ kaŋa ba naŋ maŋ ŋmeɛrɛ. Kuri la ka ba de maaloo, a meɛrɛ maŋ eŋ la bogi o poɔŋ ka o na baŋ koŋ gaa tɔɔre. O maŋ waa ŋa fulii die na Kyɛ pãã e bonyeni / bonkpara ka a ŋmeɛrɛ maŋ baŋ de eŋ o nu yeni poɔ kyɛ de dabile / kuri- bile ŋmeɛrɛ neŋ. A yuori yi la a bon kuori eŋɛ, lɛ o naŋ maŋ kono na lɛ ka ba kaa kyɛ eŋ a yuori tolenleŋ Kuribo naŋ waa Dagaaba tone noɔre na ba meŋ maŋ baŋ e o la.

Ŋmeɛbo zie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Gbɛɛ yaga ka ba naŋ wa taa lammbo zaa naa yiri poɔ o na ka ba maŋ de moɔle boɔle a yiri noba ka ba maŋ laŋtaa ka ba na ŋmɛ duoro yaare. Dagapaaloŋ ka fooŋ wa woŋ a tolenleŋ ŋa kuori zisoɔree moɔla la ka ba moɔla.

Gbɛɛ yaga noba mine maŋ baŋ de la ana tolenleŋ ŋa a yeli yɛlɛ korɔ ba boɔbo. Noba naŋ taa boɔbo maŋ sage de la ka ba ŋmemɛ maŋ wono la a yelbie na banaŋ maŋ ŋmeɛrɛ na.

Dagaaba maŋ baŋ de la a tolenleŋ ŋa deɛn ne pɔge paalaa deɛmmo. Gbɛɛ yaga Dagaaba ziiri mine ka ba naŋ wa de pɔge paalaa ba maŋ de o la deɛne ne deɛmo ŋa ba maŋ de la o yoŋ / ka aba de boŋŋmɛteɛ mine paale, aseŋ, wulee, koɔre, loŋŋo a. m.k.

Ka ba naŋ wa erɛ Simma.Gbɛɛ yaga ba maŋ baŋ ŋmeɛrɛ la a tolenleŋ ŋa ennɛ a Simma ka a seɛrɛ.

Tolenleŋ kɔkɔre / Tere / Yelbie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Ka fooŋ na ŋmɛ o, deɛ maŋ kono la aŋa O na tolenleŋ, tolenleŋ, tolenleŋ D.Teŋa / Tenne Issa, Kojokperi, Tabiasi, Wogu, Bussia ane a.m.k.

Pamgbori[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Pamgbori, e la Dagaaba boŋŋmɛteɛ kaŋa ziiri mine Dagaweɛŋ ba naŋ maŋ ŋmɛ kuori zie / tigri zie ka gyile ba wa kyebe. Teŋkpoŋ naŋ taa bogi la ka ba maŋ kyɛ ŋmaa de pɛnne a boŋŋmeɛraa ŋa. Gbɛɛ yaga ka fooŋ gaa Dagaaba yie mine poore, ba maŋ de la a pamgbori boŋŋmeɛraa ŋa ka o leɛ panne ka ba maŋ pɔge ba dendɔɛ ane nazagere.

O Kɔkɔre[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

A pamgbori konni yelbie mine ba naŋ maŋ ŋmeɛrɛ ka o kono la ama.

A zie saŋ na pɔgelee wa kyɛŋ

Saayiri ba wa, a zie saŋ na pɔgesaare

Wa kyɛŋ saayiri ba wa!

A yelmenne ŋmene a zie saŋ na

A pamgbori naŋ ba taa o meŋɛ kɔkɔre, a lɛ zuiŋ yiele yelbie la ka ba maŋ ŋmeɛrɛ ka o sagere.

Ŋmeɛbo zie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Ka neɛ kpi Tanchara paaloŋ naŋ be Babile poɔ, ka anaŋ wa kyaare ba zisaŋ daare kyiiruŋ la ka ba ŋmɛ gyile / gaŋgaare lɛ zuiŋ a pamgbori la ka ba maŋ de ka o leɛre a gyile ka ba ŋmɛ a maale a kuori. Gbɛɛ yaga, ziiri mine te seŋ kɔkɔsusu ane a tenne mine naŋ villi a Tanchara paaloŋ, ba maŋ ŋmɛ la a pamgbori a de seɛ ne tigri kaŋa ba naŋ maŋ di ka ba boɔlɔ Dɔrɔ ka gyile ba wa kyebe.

Teŋa / Tenne[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Tenne mine ba naŋ maŋ ŋmɛ pamgbori la Babile Tanchara, Kopaaloŋ,Kɔrɔ Kumasaali, Gbeliŋkaa ane a .m.k.