Dagaaba Gbɛre Tuuluu

Yizie Wikipiideɛ

Dagaaba Gbɛre Tuuluu, Aŋ mine la Dagaaba? Dagaaba waa la noba mine boore mine naŋ zeŋ 'Upper West', Ghana saazu sɛŋ. Dagaare kɔkɔre ane o yelbe zeŋ la zenɛbie Dagbɛn/Zabage paaloŋ, a piili Bambɔe a lanne Cote d'Ivoire a te do kpɛ Burikina Faso (Dagara) poɔ. Ba ne Sesaala te laŋ meele la taa a sapare sɛng. Ama, Gaana Dagapaaloŋ koɔlɔ lage la a Gaana Saazu Luou sɛŋ (Upper West) kpoŋi zie. O kɔmpare sɛŋ o piili la Nyoɔlɛɛ, a leɛ gaa Luou sɛŋ ka ba ne Cote d'Ivoire te eŋ torebogi. A do a saazu ka ba ne Burkina Faso te eŋ torebogi be.

Dagaare yelbe la yaga gaŋ a kɔkɔrɛɛ na mine naŋ be a paaloŋ poɔ te seng Sesaala. Dagaare taa la kɔkɔkpɛglɛ naŋ de a yoe yi be na ba naŋ daŋ zeŋi bee yokpɛgelaa kaŋa ba naŋ de fere ko ba. Te taa la anaŋ naŋ wullo tenzenne poɔ te seŋ Waaleŋ (Wa poɔ Dagaare), Gyerbaaleŋ (Gyerɛbaa Dagaare ), Nandɔnneŋ/Dagara (Nandɔm Dagaare). Nandɔmɛɛ boɔla la a noba bama Ŋmɛlɛrɛɛ kyɛ ka a Gyerbaalɛɛ meŋ boɔlɔ Nandɔmɛɛ Loori. Yelmengɛ, yelkaŋa naŋ bebe la neɛzaa naŋ zeŋ o tɔ sapare sɛŋ maŋ boɔle la a soba naŋ be a lɔɔ sɛŋ na ka lobaa. A leɛ gaa sapare ka a lɔɔ sɛŋ deme boɔlɔ ba Mantarɛɛ (Mantarreŋ). Berfɔ kɔkɔre nyaga te la Berfɔ poɔ. Losaaleŋ (Loraa poɔ), ane Nandɔnneŋ (Nandɔm poɔ). A wa tɔ zenɛ, neɛzaa koŋ baŋ ŋmɛ nyaa a yeli ka Dagaaba gbɛre yi la kyɛ bee kyɛ. Ka a lɛ vɛŋ ka nɔkpeɛne bee buriburi fēē a be be kyaare ne ba yiwaao zie. Kyɛ azaa yi la ba naŋ da ba tõɔ sɛge a bebiri bee a zie na kperaa a te saaŋkommine danwēɛ deme naŋ yi, a eŋ gama poɔ zuiŋ. Gyersɛge/Saadayeli mine vɛŋ ka te baŋ ka neɛ na baŋ tuuli la Dagaaba gbɛre yi Dagbɛmpaalong, Moore (Mossi) sɛŋ naŋ be Burikina Faso poɔ, ane Gonja paaloŋ. Ba mine meŋ gba yeli ka Dagaaba pare mine yi la Gɔɛ (Fante paaloŋ). Tateŋ zirii ŋmaa kong soore... kyɛ too, a zaa gɛrɛ be ba dɔɔ deme moɔraa. N saaŋkoma kpalegbie-tɔ-nyoɔre kaŋa, Ali Kamentanyɛ naŋ da waa a Dagaare kargyuu kanga a wullo Dagaare a Ghana Kɔkɔrɛɛ Yuniveniti naŋ be Ajumako poɔ, da mannewuli seŋ ka saadayeli wuli ka Dagbɛmpaaloŋ la ka Dagaaba saaŋkoma pare yi wa a zie na ba naŋ zenɛ. Ka ba namine mine, a Dagbemɛmpaaloŋ poɔ, da taa la potuo telare aŋa bonni na. ka ka a lɛ da vɛŋ ka te saaŋkoma kannyiri soba kaŋa da wa voore fãã kyɛ yeli ka iri-ka-ba-daa-lɔɔ seɛ la zeŋ-ka-ba-kponno, ka ona koŋ la zeŋ be. Kyɛ iri ŋmentatu-yeni kaŋa a yeli ka soɔŋaa ko o gbɛre, a 'gare' lɛɛŋ ka bare anii dugi fãã kyɛ ka o wa te sãã a be (Dagaaba zenɛ zenzie). Ka a Dɔɔgaraa ŋa da nyɛ la potuuribo ka ba meŋ da tu o puori da lɛɛŋ te wa a ba zenɛ zenzie ŋa. Ka ka waaboŋ daŋ doŋ fo dɔ-oɔne poɔ ka fõõ la wa nyɛ dɔ-oɔne ka fo miire la. Ka kyɛ yi a dɔgɛɛ na ba naŋ daŋ nyɛ yi a namine zie zuiŋ, Dɔɔgaraa da yeli ka bana koŋ la biŋi naa; ka lɛnso ka Dagaaba da ba taa namine te ta Naasaalaa waabo vuo (1930) poɔ. A zuiŋ, a yuori e la 'Dɔɔgaraa' kyɛ ka a nasaala wa nyɔge leɛ sɛge a Dagao, ka o yagroŋ waa Dagaaba. Ba nembɛrɛ yeluu, ka gbie zēē ba bala nyoɔre, kyɛ ka fõõ meŋ sereŋ kaa nyɛ a ba e zirii, a noba bama (Dagbɛn), waa la noba naŋ sereŋ kpɛ potuo wa yi zenɛ.