Gbare
Gbare e la teŋe kaŋa naŋ be Jirapa paaloŋ poɔ, upper west Regions.
Lige Kpeɛbo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]pɔgekpoŋ la ka Dagaaba maŋ lige. Ka pɔge kpoŋ beɛrɛ ka biiri ba la baŋ na o tɛge baara ba na baŋ gaa yeli ko la a saayideme ka ba wa nyɛ. Bone na ba naŋ ligre la ka ba maŋ de. Nɔsɔglaa ane kɔɔre ayi e la saanaa boma ka banaŋ wa toɔ yeli ko a saayideme kyɛ ka o kpi. Noba bayi la maŋ dɔɔ kyɛ ka a noɔ be ba sɔgɔ poɔ. Kaŋa zaa na maŋ voɔ la a noɔ zu kɔɔloŋ gbɛre bonaare kyɛ ka kaŋa de a noɔ gɔlle ne a die gbɛre bonaane kyɛ saana wa vo ko. A pɔge diganaa poɔ la ka a yɛlɛ maŋ toŋ. Ka a kūū ma dɔgraa naŋ wa bebe, ba ba kpeɛrɛ die tona a toma bonso a kūū naŋ ba taa die. Ba maŋ kyeɛ la a kuu seŋ a kpɛ toŋ ne a toma. A lɛ puoriŋ, ba maŋ la yi te tiili la a sɛŋ kyeɛ na ba naŋ kyeɛ a paalaa poɔ. A ma puoriŋ ka ba pãã nyege a sɛŋ.
Kūū Ūūmu
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Bog-karaa kaŋa maŋ be la a bogi poɔ a wuli lɛnɛɛ ba naŋ na gaale a kūū velaa. Dɔɔ niŋe maŋ kyaare la sapare seŋ, ka pɔge niŋe kyaare saniŋe seŋ (luou).
BOGI PARƐƐ
*Bogi suglee bee sɔglaa
*Bogi tolaa bee tolee
*Bogi wɛraa
*Daga bogi
Bogi- Suglee
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]A bogi ŋa tɔ kūūfaa ba kpeɛrɛ a poɔ. A paaloŋ zaa bogi la bonso neɛ kaŋ zaa neɛ na baŋ la a be. A bogi ŋa tɔ la ka noba maŋ kpɛ. Ba maŋ iri la nɔsɔglaa, ŋmantum, tɛmpɛloŋ ane koɔ. A boma ama la ka ba maŋ de kaale ne kyɛ populi a bogi tuubu. Noba naŋ tuuro a bogi ŋa ba taa sori ka ba yeli ka a zie waa la kpeɛŋaa. Fo maŋ baŋ ka ɛbaa la kyɛ yeli ka dakpiri. A ŋmantum noɔre naŋ seŋ a lɛ ka a o na ga nyɔge nɔbilii wa ne ka maale a bogies kpɛ sɔwɔlɔ.
Bonso Bogi kpeɛbo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie](1) Ka neɛŋ ba kpɛ ba bogi kyɛ tɔ bogi tane o na moole la lɛɛ te kpi
(2) Ka bogi kpeɛreŋ kpɛ zee toloŋ poɔ kyɛ yeli zaa ba erɛ o soba.
Bog-tol
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]A bogi ŋa tɔ a soba la maŋ eŋ noɔre ka ka onaŋ wa kpi ka bs tu bogi suglee o. O tɔ ba e bogi suglee noba naŋ na kpɛ.
Bogi wɛraa
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Bogi- wɛraa la bogi ba naŋ maŋ deɛ tu lɛ kūū
Daga -bogi
Daga- bogi e la daga noba naŋ de ne kūū
GBARE TENDAANA KUORI MAAALOO
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Ka Tendaanaŋ wa kpi, ba maŋ gaa la a teɛpare te pɔre sɛre ka ba baŋ koŋ a kuori. Ka banaŋ wa ko a nɔlee ka o pegi pegi te leɛ popelaa. Lɛ wuli ka ba na koŋ la; kyɛ ka a nɔleeŋ wa vɔgle muru kpi ba na boge la bage nyɛ a saanaa. Ka anaŋ ba wa seŋ ka ba koŋ, ba na de la gbili lɛ kyɛllɛ ka neŋkpoŋ kaŋa wa kpi ka ba de fɔɔmare koŋ.
Naŋkpaana kuori maaloo.
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Naŋkpaanakuori zie, ba maŋ biŋ la wɛdonne eelɛ a paalaa pare. Malfare meŋ maŋ biŋ la kyɛ ka ba de kaŋa eŋ o nu poɔ bee a pare o bɔga zu. Ba maŋ la leŋ la naŋkpaa-nɔlee (noɔ ). A naŋkpaama bayi maŋ ŋmɛ nyɛre la kyɛ ka a naŋkpa-kpoŋ paa ŋmɛ a noɔ ko.
Dakoɔre kuori Maaloo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Dakoɔre ba taa neɛ ka o na de o ganaa. Ba maŋ la dakoɔre ea de o nubiri su o parebogiŋ bare bonso o ba taa/ bare nyeɛne kyɛ gaa o daparedaa. Neɛ meŋ naŋ de pɔge kyɛ ba taa nyeɛne, lɛ ka ba maŋ e o soba meŋ.
Sobie Dagaaba naŋ maŋ e baŋ kuu kpeɛŋaa naŋ ko
1. Sɛŋ sooroo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]A kuu maŋ naŋ baŋ be la a paalaa zu kyɛ ka ba de sɛŋ a ŋmaa gaa daa bili ne ka noba bayi tuo ka o te wuli neɛ bee bone naŋ ko a kuu.
2. Kɔntɔmbaha bee Kɔntɔmbɔlaa
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Tensoge la ka a yɛlɛ maŋ e. A kuu yideme maŋ gaa la a kɔntɔmboɔlaa soba zie ka o te boɔle a kpeemɛ nenseɛ, ka omeŋɛ wa wuli bone na kuu naŋ la ka o kpi. Ka neɛ la bee ka omeŋɛ yelboɔre la.
Kuu uumu yeltarre mine
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Ka banaŋ no kuu ka nemboŋkaŋa guri o gbɛbiri bee nubiri bee a de o daŋgbale kyɔge ba teŋɛ a kuu koŋ sigi a bogi. Ka onaŋ sigi meŋ, kyɛ ba koŋ toɔ o maaleŋ gaale.
- Nembɛrɛ maŋ kaa la a bogi poɔ sɛre ka ba ga a tɛne pɔge, ba na toɔ faa la se- foɔŋ deme seere na faa me a bogi poɔ. Amine kaŋ meŋ, a noba naŋ no a kuu na baŋ de la a danyagre kaŋa kɔge a kuu ka a lɛ wuli ka a yeŋɛ nembɛrɛ na kpiire la kyɛ korɔ taa a te baare.
Aremine bee saayideme maŋ sigi te nyɛ la ba neɛ na banaŋ gaale lɛ, ka banaŋ ba gaale o soŋ, ka ba yeli ksa ba maaleŋ gaale.
Ko-dɔɔ bee ko- pɔge yeltuuri
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]>Sobikyara poɔ la ka ba maŋ goɔ kodɔɔ bee kopɔge yagraa.
> Ka banaŋ wa gaŋ ko- yeŋ ka zie wa nyaana, a neɛ na naŋ eŋ a ko- dɔɔ bee ko- pɔge ganaa na gaa seŋ la a ko-dɔɔ bee ko-pɔge. Pɔgeyaare na naŋ e saabiiri maŋ ori gaa de la kyi ane nɔtuo a yidaandɔɔ zie a gaa gyieri ne a nɔtuo. A yidaandɔɔ na zie ba naŋ na gaa de a kyi maŋ baŋ ne a la. A nɔtuo wuli la ba ba tɔ dɛgre zaa.
Baa koɔ sobu
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Ka banaŋ wa haŋ a ko- yeŋ iri, neɛ na naŋ eŋ a ganaa la maŋ de weɛŋ ka a kodɔɛ bee kopɔge tuuro ka a ba kyɛlɛɛ na meŋ tuuro. Ka banaŋ wa ta a baa, a weɛŋ soba na ɔŋ la a koɛ kyuuri a kodɔɔ bee kopɔge bota bee bonaare kyɛ ka kaŋa zaa paa suoro. Lɛ ba naŋ kyɛŋ sigi a baa lɛ ka ba naa la kyɛŋ kuli.
Nyɛɛroo
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Ka banaŋ wa yi a baa kuli te ta, a saabiiri pɔgeyaa kaŋa na zeŋ la kuzeɛzu kyɛ de a zɔŋ a koɔ naŋ be, ka naazoore wa mata.Ka onaŋ wa toɔ a naazoɔ kaŋa va eŋ a zɔŋ a koɔ poɔ wuli ka ka seɛ wa nyu la a koɔ. A puoriŋ ba maŋ nyɔge la a kopoge nu te tuŋ bugo poɔ. Lɛ wuli ka ba na baŋ tuŋ la bugo.
> Kyiiruŋ la ka neɛ gaŋ kopɔge gbɛre.
> Ziiri mine kopge maŋ su la kparepuori.
>Kopɔge maŋ taa la gbɛgballa. Ka onaŋ na eŋ nɔɔteɛ kyɛ o maŋ eŋ la nɔɔte tulimo.
> Kopɔge maŋ kyɛnnɛ la kyɛ taa kɛkɛpelaa o nu poɔ.
> Amine kaŋa, ba maŋ poŋ la o zu kɔɔloŋ bare.
Kodaa tuo ane daa maaroŋ dogebo.
> Kopɔge plane ŋmaroo wuli ka a o serɛ naŋ kpi wa ta a lɛ daare o ba baŋ dɔɔ.
Bonso Ka Te Maŋ Maale kuori
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]1 Ka ka te beɛle o eŋ sori poɔ
Ka kpeemɛ naŋ guuro te zuiŋ
Ka te leɛ teɛre a kpeemɛ yɛlɛ
Kuori maaloo e la te saakompare yeltuuri
Ka kopɔge leɛ nyɛ serɛ kuli
La te wuli te nɔmmo ne gyeremɛ naŋ seŋ lɛ ko a kuu
Ka ka kuu seɛ toɔ ta a daparedaaa.
Gbare palooŋ Doma
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.
Donaaleɛ- zib/bɔmbɔroŋ