Vare le yelbulo

Bagaaba Bal Kyeerɛ Ane Ba Doma

Yizie Wikipiideɛ

Dagaaba Bal Kyeere Mine Ne Ba Doma

Dagaaba Doma

Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.

Dagaaba Balbal Mine ane ba Doma

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Danteɛleɛ- paanaa

Manlɔɔrɛɛ- kɔntɔma

Gbeɛdomɛɛ- zigi

Donaaleɛ- zigi/bɔmbɔroŋ

Kowarɛɛ- zigi

Kusielee- zigi

Paawelɛɛ- zigi

Banyenɛɛ- seɛne/zampoŋ

Emoɔlee- ŋmanzeɛ

Bimbiilee- gyuuni

Naayiree(kansaabɛɛ)- ɛbaa

Gbanɛɛ- walpieluu

Zagɛɛ- baabaa

Bɛkoɔnɛɛ- bulee zommo

Namanɛɛ- goŋgombaa

Dikpeɛlɛɛ/tielee- ŋmaaŋa

Ituolee- lɔŋ

Kyɛlarɛɛ- kperɛ.

(1 ) i. DIKPIƐLƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

(aseŋ; Dikpɛ in Lawra) Monkey (ŋmaaŋa)

● bɛ so bom ɛ di gaŋ a soba!!

ii. BASIƐLƐ( Bagre Maaloŋ saŋa)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Monkey(originates from ancestor Basɛ)

●do teɛ leɛ sig tulmo!!

iii. TEƐDEME Monkey

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●Zagre yiri kpɛ moᴐ!!; ku di bããlu!!

iv.TEƐLƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●nyaa miime seɛ gbɛrkaba!!

v. NAAYIREE( di ŋaamkyolom) Crocodile(Ɛbaa),Lizard(bandaa),Woo, Uu

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●zᴐ wɛr taŋ!!;Tampuor gaŋ lᴐg (sheath/poison?)!!

vi. MDILAMPOƆOLƐ ??

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dannoo: Dikpɛma ;Basɛma

vii. ZAGGƐƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Koɔreba (FARMERS)

•Beyoŋ ni u wurpula

2 i. NABƐGLƐ iɛu(donkey-like animal), Lali dzoŋdzaŋ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Beyoŋ zag vuo !! Minɛminɛ kyᴐŋ kone!!

ii.ZENDAALƐ nᴐ - nakyagre (fowl with 5 toes)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Bɛ zᴐm wurpila ku kyen teng !!

iii. NAKYIƐLƐ Appellations: Zendaama ; Nakyagama

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Zɛndaa kyi kubɛr(na arr)ŋmamɛ

iv. DANTEƐLƐ(Dɛgabɛ)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Zɔɔ Zɔɔreba(WARRIORS)

3 i.BƐRKOƆNƐƐ( tiɛ)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

● Walpieluu nᴐŋ gaanu!!

ii.GBAANƐ Walpieluu(Deer)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Wala eelɛ gang daa!!

iii. GANƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Zɛbri gole(they do not engage in hand combat)

Dannoo :Bɛrwᴐma; Walpielma

4 i. KUSIELE (tiɛ) Lion(gbene)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Kusiele gbene!!

ii. KPIƐLLƐ (playmate to rain god)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Python(zun) Zaza kyile /kure

•sabir beyen yᴐ waari!!

iii. KUSƐBLƐ Tiɛ poᴐ saab ; tiɛ bᴐg kõᴐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•sabir beyen lo maali zie!!

iv. PURYIILE molu-springs when running(Mulu-donkey-like)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•zazakyile lo paali bᴐg

v).KUWƐRƐ Zipig(heavier than antelope)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Kuwɛrɛ nᴐŋ naa !
(vi).YƆWAARƐ Appellations : Kurema
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

5. VURBAALƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•KYIKYƐU Bayɛlu(Ancestor) hence Bayɛlu ma

i.BEKOƆNƐ (Dakyari/Daɓolɛ) Pregnant he-goat;fruit of a dead tree

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Vurbaa!!; kyakyapila nyɛ saŋ kõɔ!!

ii. KANTIƐLƐ Burŋwãã(secretary bird), any empty container

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Tᴐmɛ gbongbor!!,
  • Kpɛ la Tom!!

iii. KPOLAARƐ cattle egret(kyakyapila),duᴐlu,fish in a well,

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • za ŋmɛr laar !!
  • pɔge na maŋ gaŋ kyɛ leɛ o niŋe ko o serɛ. (Woman lying down face-to-face with a man)
  • Saabo naŋ teɛ bogi poɔŋ(TZ located in a hole of a tree trunk)
  • dannoo (Appellations: Bayɛluma
  • Teenɛɛ HERBAL MEDICINES

6 i KPANYANGNƐ Red dove (ŋmam ziɛ)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Bimbiile Kpanyaŋ!!,
  • Dunyɛ nuᴐr gaŋ suᴐ!!

ii. BIMBIILE Vulture(sigdun)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Ku gbil ku di zaan!!;zaan/zagri zᴐ mᴐ tii!!

iii. TAADIILE Fowl with no furthers on the neck(nᴐnyukpalɛ)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • wur nᴐ pila ku yaŋ piɛmɛ !!

Appellations:Zukpomar;Silama; Mᴐtiima Siduŋma TRADERS /Migrants (YƐRI)

7 ii. HAYORO Playmates = Mɛtuᴐlɛ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

ii. BƐNYIINƐ Red dove

ARTISANS

8 i. BAAKAALƐ KYEƐ= squirrel,Dazugr daa,

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Sᴐvuu!!;
  • baakaalɛ ni u saal bᴐg!!,

ii . BIRFOƆLƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
iii. YƆYOƆLƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

iv. KYƐBƐRBƐ Dazugr

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • *Bɛkyɛrɛ!! Appellations: Dazugrma
  • BOATMEN /Swimmers

9 i.MƐTOƆLƐ ib zugr ŋmaa, Man garka ɛ garka (ANACONDA)

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • * yir beyen mɛ tᴐ mann !! Any creature living in water
  • * taŋzu gbeli(bells) ziir !! Appellations:Mɛtᴐma
  • maŋ kur piɛl/pula!!(white rock in water)

10 i. KÜBÜÜLƐ

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]