Bagaaba Bal Kyeerɛ Ane Ba Doma
Dagaaba Bal Kyeerɛ Mine Ne Ba Doma
Dagaaba Doma
Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.
Dagaaba Balbal Mine ane ba Doma[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Danteɛleɛ- paanaa
Manlɔɔrɛɛ- kɔntɔma
Gbeɛdomɛɛ- zib
Donaaleɛ- zib/bɔmbɔroŋ
Kowarɛɛ- zib
Kusielee- zib
Paawelɛɛ- zib
Banyenɛɛ- seɛne/zampoŋ
Emoɔlee- ŋmanzeɛ
Bimbiilee- gyuuni
Naayiree(kansaabɛɛ)- ɛbaa
Gbanɛɛ- walpieluu
Zagɛɛ- baabaa
Bɛkoɔnɛɛ- bulee zommo
Namanɛɛ- goŋgombaa
Dikpeɛlɛɛ/tielee- ŋmaaŋa
Ituolee- lɔŋ
Kyɛlarɛɛ- kperɛ.
(1 ) i. DIKPIƐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
(aseŋ; Dikpɛ in Lawra) Monkey (ŋmaaŋa)
● bɛ so bom ɛ di gaŋ a soba!!
ii. BASIƐLƐ( Bagre Maaloŋ saŋa)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Monkey(originates from ancestor Basɛ)
●do tiɛ liɛb sig tulme !!
iii. TIƐDEME Monkey[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
●Zagri yir kpɛ muᴐ!!; ku di bããlu!!
iv.TIƐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
●nya mii sa gbɛrkaba!!
v. NAAYIILE( di ŋaamkyolom) Crocodile(Ɛbaa),Lizard(bandaa),Wuᴐ, Uu[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
●zᴐ wɛr taŋ!!;Tampuor gaŋ lᴐg (sheath/poison?)!!
vi. MDILAMPUᴐOLƐ ??[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Dannoo: Dikpɛma ;Basɛma
vii. ZAGGƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Koɔreba (FARMERS)
•Beyoŋ ni u wurpula
2 i. NABƐGLƐ iɛu(donkey-like animal), Lali dzoŋdzaŋ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
• Beyoŋ zag vuo !! Minɛminɛ kyᴐŋ kone!!
ii.ZENDAALƐ nᴐ nakyaga (fowl with 5 toes)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
• Bɛ zᴐm wurpila ku kyen teng !!
iii. NAKYIƐLƐ Appellations: Zendaama ; Nakyagama[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•Zɛndaa kyi kubɛr(na arr)ŋmamɛ
iv. DANTIƐLƐ(Dɛgabɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Zɔɔ Zɔɔreba(WARRIORS)
3 i.BƐRWUᴐLƐ( tiɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
● Walpele nᴐŋ gaanu!!
ii.GBAANƐ Walpele(Deer)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
• Wala ilɛ gang daa!!
iii. GANƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•Zɛbri gole(they do not engage in hand combat)
Dannoo :Bɛrwᴐma; Walpielma
4 i. KUSIELE (tiɛ) Lion(gbene)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•Kusiele gbene!!
ii. KPIƐLLƐ (playmate to rain god)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
Python(zun) Zaza kyile /kure
•sabir beyen yᴐ waari!!
iii. KUSƐBLƐ Tiɛ poᴐ saab ; tiɛ bᴐg kõᴐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•sabir beyen lo maali zie!!
iv. PURYIILE molu-springs when running(Mulu-donkey-like)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•zazakyile lo paali bᴐg
v).KUWƐRƐ Zipig(heavier than antelope)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Kuwɛrɛ nᴐŋ naa !
(vi).YᴐWAARƐ Appellations : Kurema[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
5. VURBAALƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
•KYIKYƐU Bayɛlu(Ancestor) hence Bayɛlu ma
i.BEKUᴐNƐ (Dakyari/Daɓolɛ) Pregnant he-goat;fruit of a dead tree[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Vurbaa!!; kyakyapila nyɛ saŋ kuᴐ!!
ii. KANTIƐLƐ Burŋwãã(secretary bird), any empty container[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Tᴐmɛ gbongbor!!,
- Kpɛ la Tom!!
iii. KPOLAARƐ cattle egret(kyakyapila),duᴐlu,fish in a well,[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- za ŋmɛr laar !!
- pɔge na maŋ gaŋ kyɛ leɛ o niŋe ko o serɛ. (Woman lying down face-to-face with a man)
- Saabo naŋ teɛ bogi poɔŋ(TZ located in a hole of a tree trunk)
- dannoo (Appellations: Bayɛluma
- Teenɛɛ HERBAL MEDICINES
6 i KPANYANGNƐ Red dove (ŋmam ziɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Bimbiile Kpanyaŋ!!,
- Dunyɛ nuᴐr gaŋ suᴐ!!
ii. BIMBIILE Vulture(sigdun)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Ku gbil ku di zaan!!;zaan/zagri zᴐ mᴐ tii!!
iii. TAADIILE Fowl with no furthers on the neck(nᴐnyukpalɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- wur nᴐ pila ku yaŋ piɛmɛ !!
Appellations:Zukpomar;Silama; Mᴐtiima Siduŋma TRADERS /Migrants (YƐRI)
7 ii. HAYORO Playmates = Mɛtuᴐlɛ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
ii. BƐNYIINƐ Red dove
ARTISANS
8 i. BAAKAALƐ Kyiɛ= squirrel,Dazugr daa,[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- Sᴐvuu!!;
- baakaalɛ ni u saal bᴐg!!,
ii . BIRFUᴐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
iii. YᴐYUᴐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
iv. KYƐBƐRBƐ Dazugr[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- *Bɛkyɛrɛ!! Appellations: Dazugrma
- BOATMEN /Swimmers
9 i.MƐTUᴐLƐ ib zugr ŋwãã, Man garka ɛ garka (ANACONDA)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
- * yir beyen mɛ tᴐ mann !! Any creature living in water
- * taŋzu gbeli(bells) ziir !! Appellations:Mɛtᴐma
- maŋ kur piɛl/pula!!(white rock in water)