Bagaaba Bal Kyeerɛ Ane Ba Doma
Dagaaba Bal Kyeere Mine Ne Ba Doma
Dagaaba Doma
Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.
Dagaaba Balbal Mine ane ba Doma
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Danteɛleɛ- paanaa
Manlɔɔrɛɛ- kɔntɔma
Gbeɛdomɛɛ- zigi
Donaaleɛ- zigi/bɔmbɔroŋ
Kowarɛɛ- zigi
Kusielee- zigi
Paawelɛɛ- zigi
Banyenɛɛ- seɛne/zampoŋ
Emoɔlee- ŋmanzeɛ
Bimbiilee- gyuuni
Naayiree(kansaabɛɛ)- ɛbaa
Gbanɛɛ- walpieluu
Zagɛɛ- baabaa
Bɛkoɔnɛɛ- bulee zommo
Namanɛɛ- goŋgombaa
Dikpeɛlɛɛ/tielee- ŋmaaŋa
Ituolee- lɔŋ
Kyɛlarɛɛ- kperɛ.
(1 ) i. DIKPIƐLƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie](aseŋ; Dikpɛ in Lawra) Monkey (ŋmaaŋa)
● bɛ so bom ɛ di gaŋ a soba!!
ii. BASIƐLƐ( Bagre Maaloŋ saŋa)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Monkey(originates from ancestor Basɛ)
●do teɛ leɛ sig tulmo!!
iii. TEƐDEME Monkey
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]●Zagre yiri kpɛ moᴐ!!; ku di bããlu!!
iv.TEƐLƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]●nyaa miime seɛ gbɛrkaba!!
v. NAAYIREE( di ŋaamkyolom) Crocodile(Ɛbaa),Lizard(bandaa),Woo, Uu
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]●zᴐ wɛr taŋ!!;Tampuor gaŋ lᴐg (sheath/poison?)!!
vi. MDILAMPOƆOLƐ ??
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Dannoo: Dikpɛma ;Basɛma
vii. ZAGGƐƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Koɔreba (FARMERS)
•Beyoŋ ni u wurpula
2 i. NABƐGLƐ iɛu(donkey-like animal), Lali dzoŋdzaŋ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]• Beyoŋ zag vuo !! Minɛminɛ kyᴐŋ kone!!
ii.ZENDAALƐ nᴐ - nakyagre (fowl with 5 toes)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]• Bɛ zᴐm wurpila ku kyen teng !!
iii. NAKYIƐLƐ Appellations: Zendaama ; Nakyagama
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•Zɛndaa kyi kubɛr(na arr)ŋmamɛ
iv. DANTEƐLƐ(Dɛgabɛ)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Zɔɔ Zɔɔreba(WARRIORS)
3 i.BƐRKOƆNƐƐ( tiɛ)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]● Walpieluu nᴐŋ gaanu!!
ii.GBAANƐ Walpieluu(Deer)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]• Wala eelɛ gang daa!!
iii. GANƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•Zɛbri gole(they do not engage in hand combat)
Dannoo :Bɛrwᴐma; Walpielma
4 i. KUSIELE (tiɛ) Lion(gbene)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•Kusiele gbene!!
ii. KPIƐLLƐ (playmate to rain god)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]Python(zun) Zaza kyile /kure
•sabir beyen yᴐ waari!!
iii. KUSƐBLƐ Tiɛ poᴐ saab ; tiɛ bᴐg kõᴐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•sabir beyen lo maali zie!!
iv. PURYIILE molu-springs when running(Mulu-donkey-like)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•zazakyile lo paali bᴐg
v).KUWƐRƐ Zipig(heavier than antelope)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Kuwɛrɛ nᴐŋ naa !
(vi).YƆWAARƐ Appellations : Kurema
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]5. VURBAALƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]•KYIKYƐU Bayɛlu(Ancestor) hence Bayɛlu ma
i.BEKOƆNƐ (Dakyari/Daɓolɛ) Pregnant he-goat;fruit of a dead tree
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Vurbaa!!; kyakyapila nyɛ saŋ kõɔ!!
ii. KANTIƐLƐ Burŋwãã(secretary bird), any empty container
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Tᴐmɛ gbongbor!!,
- Kpɛ la Tom!!
iii. KPOLAARƐ cattle egret(kyakyapila),duᴐlu,fish in a well,
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- za ŋmɛr laar !!
- pɔge na maŋ gaŋ kyɛ leɛ o niŋe ko o serɛ. (Woman lying down face-to-face with a man)
- Saabo naŋ teɛ bogi poɔŋ(TZ located in a hole of a tree trunk)
- dannoo (Appellations: Bayɛluma
- Teenɛɛ HERBAL MEDICINES
6 i KPANYANGNƐ Red dove (ŋmam ziɛ)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Bimbiile Kpanyaŋ!!,
- Dunyɛ nuᴐr gaŋ suᴐ!!
ii. BIMBIILE Vulture(sigdun)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Ku gbil ku di zaan!!;zaan/zagri zᴐ mᴐ tii!!
iii. TAADIILE Fowl with no furthers on the neck(nᴐnyukpalɛ)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- wur nᴐ pila ku yaŋ piɛmɛ !!
Appellations:Zukpomar;Silama; Mᴐtiima Siduŋma TRADERS /Migrants (YƐRI)
7 ii. HAYORO Playmates = Mɛtuᴐlɛ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]ii. BƐNYIINƐ Red dove
ARTISANS
8 i. BAAKAALƐ KYEƐ= squirrel,Dazugr daa,
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- Sᴐvuu!!;
- baakaalɛ ni u saal bᴐg!!,
ii . BIRFOƆLƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]iii. YƆYOƆLƐ
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]iv. KYƐBƐRBƐ Dazugr
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- *Bɛkyɛrɛ!! Appellations: Dazugrma
- BOATMEN /Swimmers
9 i.MƐTOƆLƐ ib zugr ŋmaa, Man garka ɛ garka (ANACONDA)
[maaleŋ | Maale eŋ yizie]- * yir beyen mɛ tᴐ mann !! Any creature living in water
- * taŋzu gbeli(bells) ziir !! Appellations:Mɛtᴐma
- maŋ kur piɛl/pula!!(white rock in water)