Bagaaba Bal Kyeerɛ Ane Ba Doma

Yizie Wikipiideɛ

Dagaaba Bal Kyeerɛ Mine Ne Ba Doma

Dagaaba Doma

Doma e la Dagaaba lammogroŋ kanyɛfɛroŋ poɔ,teŋɛzu bonvore kaŋa naŋ daŋ faa bal kaŋa saakommine nyɔvɔɛ bee a maale ba,ka ba paa nyɔge a bonvore na tage bege ka o waa ŋa ba seɛ bee ba kaŋa . Kyiiruŋ la ka neɛ ko bee ɔɔ o doma. Doma zaa waa la kyiiruŋ kyɛ kyiiruŋ zaa ba wa Doma.

Dagaaba Balbal Mine ane ba Doma[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Danteɛleɛ- paanaa

Manlɔɔrɛɛ- kɔntɔma

Gbeɛdomɛɛ- zib

Donaaleɛ- zib/bɔmbɔroŋ

Kowarɛɛ- zib

Kusielee- zib

Paawelɛɛ- zib

Banyenɛɛ- seɛne/zampoŋ

Emoɔlee- ŋmanzeɛ

Bimbiilee- gyuuni

Naayiree(kansaabɛɛ)- ɛbaa

Gbanɛɛ- walpieluu

Zagɛɛ- baabaa

Bɛkoɔnɛɛ- bulee zommo

Namanɛɛ- goŋgombaa

Dikpeɛlɛɛ/tielee- ŋmaaŋa

Ituolee- lɔŋ

Kyɛlarɛɛ- kperɛ.

(1 ) i. DIKPIƐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

(aseŋ; Dikpɛ in Lawra) Monkey (ŋmaaŋa)

● bɛ so bom ɛ di gaŋ a soba!!

ii. BASIƐLƐ( Bagre Maaloŋ saŋa)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Monkey(originates from ancestor Basɛ)

●do tiɛ liɛb sig tulme !!

iii. TIƐDEME Monkey[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●Zagri yir kpɛ muᴐ!!; ku di bããlu!!

iv.TIƐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●nya mii sa gbɛrkaba!!

v. NAAYIILE( di ŋaamkyolom) Crocodile(Ɛbaa),Lizard(bandaa),Wuᴐ, Uu[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

●zᴐ wɛr taŋ!!;Tampuor gaŋ lᴐg (sheath/poison?)!!

vi. MDILAMPUᴐOLƐ ??[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Dannoo: Dikpɛma ;Basɛma

vii. ZAGGƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Koɔreba (FARMERS)

•Beyoŋ ni u wurpula

2 i. NABƐGLƐ iɛu(donkey-like animal), Lali dzoŋdzaŋ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Beyoŋ zag vuo !! Minɛminɛ kyᴐŋ kone!!

ii.ZENDAALƐ nᴐ nakyaga (fowl with 5 toes)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Bɛ zᴐm wurpila ku kyen teng !!

iii. NAKYIƐLƐ Appellations: Zendaama ; Nakyagama[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Zɛndaa kyi kubɛr(na arr)ŋmamɛ

iv. DANTIƐLƐ(Dɛgabɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Zɔɔ Zɔɔreba(WARRIORS)

3 i.BƐRWUᴐLƐ( tiɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

● Walpele nᴐŋ gaanu!!

ii.GBAANƐ Walpele(Deer)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

• Wala ilɛ gang daa!!

iii. GANƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Zɛbri gole(they do not engage in hand combat)

Dannoo :Bɛrwᴐma; Walpielma

4 i. KUSIELE (tiɛ) Lion(gbene)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•Kusiele gbene!!

ii. KPIƐLLƐ (playmate to rain god)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Python(zun) Zaza kyile /kure

•sabir beyen yᴐ waari!!

iii. KUSƐBLƐ Tiɛ poᴐ saab ; tiɛ bᴐg kõᴐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•sabir beyen lo maali zie!!

iv. PURYIILE molu-springs when running(Mulu-donkey-like)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•zazakyile lo paali bᴐg

v).KUWƐRƐ Zipig(heavier than antelope)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]
  • Kuwɛrɛ nᴐŋ naa !
(vi).YᴐWAARƐ Appellations : Kurema[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

5. VURBAALƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

•KYIKYƐU Bayɛlu(Ancestor) hence Bayɛlu ma

i.BEKUᴐNƐ (Dakyari/Daɓolɛ) Pregnant he-goat;fruit of a dead tree[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Vurbaa!!; kyakyapila nyɛ saŋ kuᴐ!!

ii. KANTIƐLƐ Burŋwãã(secretary bird), any empty container[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Tᴐmɛ gbongbor!!,
  • Kpɛ la Tom!!

iii. KPOLAARƐ cattle egret(kyakyapila),duᴐlu,fish in a well,[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • za ŋmɛr laar !!
  • pɔge na maŋ gaŋ kyɛ leɛ o niŋe ko o serɛ. (Woman lying down face-to-face with a man)
  • Saabo naŋ teɛ bogi poɔŋ(TZ located in a hole of a tree trunk)
  • dannoo (Appellations: Bayɛluma
  • Teenɛɛ HERBAL MEDICINES

6 i KPANYANGNƐ Red dove (ŋmam ziɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Bimbiile Kpanyaŋ!!,
  • Dunyɛ nuᴐr gaŋ suᴐ!!

ii. BIMBIILE Vulture(sigdun)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Ku gbil ku di zaan!!;zaan/zagri zᴐ mᴐ tii!!

iii. TAADIILE Fowl with no furthers on the neck(nᴐnyukpalɛ)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • wur nᴐ pila ku yaŋ piɛmɛ !!

Appellations:Zukpomar;Silama; Mᴐtiima Siduŋma TRADERS /Migrants (YƐRI)

7 ii. HAYORO Playmates = Mɛtuᴐlɛ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

ii. BƐNYIINƐ Red dove

ARTISANS

8 i. BAAKAALƐ Kyiɛ= squirrel,Dazugr daa,[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • Sᴐvuu!!;
  • baakaalɛ ni u saal bᴐg!!,

ii . BIRFUᴐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

iii. YᴐYUᴐLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

iv. KYƐBƐRBƐ Dazugr[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • *Bɛkyɛrɛ!! Appellations: Dazugrma
  • BOATMEN /Swimmers

9 i.MƐTUᴐLƐ ib zugr ŋwãã, Man garka ɛ garka (ANACONDA)[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  • * yir beyen mɛ tᴐ mann !! Any creature living in water
  • * taŋzu gbeli(bells) ziir !! Appellations:Mɛtᴐma
  • maŋ kur piɛl/pula!!(white rock in water)

10 i. KÜBÜÜLƐ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]