Teere sɛllebo

Yizie Wikipiideɛ

Teere Sɛllebo Dagaweɛ Poɔ [1][maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Teere Sɛllebo Ne A Tonɔ[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Teere sɛllebo e la koɔbo pare kaŋa Dagaaba teɛroŋ naŋ ba ta be. [2]Kyɛ noba yaga dire la te-sɛl tɔnɔ yaga zaa.

Dagaaba koɔbo Kɔ-lage la bondirii bonkoɔre ane donne guoluu yoŋ, kyɛ a teŋgan naŋ leɛrɛ bee a saanā a bondirii bonkoɔre ba la maala bonso a teŋgan noɔ̄ baara la gaŋaazaa a yi Wa a tuuli Nadowli, Lawra, Jirapa te tɔ Hamile, azuiŋ koɔbo ba la taa tɔnɔ yaga Dagaweɛ poɔ.[3]


A ŋaa zuiŋ, noba yaga bɔnyɛ̄ɛ̄ la ka a wuli ka teere koɔbo na seŋne la a Dagaweɛ teŋgan bonso teere ba maŋ boɔrɔ kuoluŋ yaga.

Teere bonkoɔre taa tɔnɔ yaga, te zaa baŋɛɛ lɛ kɔmbɔnne naŋ dire noɔ̄ ne kookoo.


Teere mine te naŋ na baŋ sɛlle Dagaweɛ poɔ ka a yi tɔnɔ yaga ko te la; mangori, kaseo, lintirii, taama, kookoo, bɔɔdeɛ.[4][5]

A Teere Ama Tonɔ Mine Te Naŋ Na Baŋ Nyɛ La Ama;[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

1. Ka neɛŋ sɛlle mangori yaga ka a wɔŋ yaga, o na baŋ nyɛ la bonmaaleba naŋ maŋ derɛ mangori maala ne boma a koɔre a mangori tere, gaŋaa zaa bonyuuri maaleba.

2.Ka neɛŋ sɛlle lintirii teere, saŋa na a naŋ wa baa o na baŋ maŋ kyɛ la a ulli a koɔre ko noba ka ba mare ne vūū. Ka a teere meŋ seereŋ wa yɛlle o na baŋ ŋmaa la taaboore a koɔre. A soba gba na baŋ nyɛ la bonmaaleba a koɔre a lintirii bie ko ba.


3.Ka neɛŋ sɛlle taama ne dɔre teere, saŋa na a naŋ wa baa o na maŋ tuuri la a kyooma koɔre, a ɔŋe a dɔre meŋ koɔre dɔzɔŋ ne dɔzun. O na baŋ ŋmāā la a teere nyege saala.

4. Neɛ meŋ na baŋ sɛlle la kookoo ne bɔɔdeɛ ziiri mine ka a baa. A soba na baŋ koɔre la a kookoo bie a nyɛ libie, ka a bɔɔdeɛ soba meŋ baŋ koɔre a bɔɔdewɔmɔ a nyɛ libie.[6]

Wola Bee Saŋa Boo La Ka Te Na Baŋ Maŋ Sɛlle Teere Ka A Iri[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

Teere sɛlloo vuo soŋ la seɛ̄-kpɛ paalaa, saŋa na a saa naŋ wa piili miire ka moɔ̄ bulo, ka neɛŋ sɛlle a teere a saŋa ŋa a saa na wa ŋmaara ka a teere baa la, o koŋ la balla o meŋɛ merɛ koɔ̄. Te na baŋ sɛlle la kookoo ne bɔdeɛ kɔŋ-hɔgre poɔ bee baa noɔre poɔ a seŋ dam noɔre, muibaa, mane noɔre. Noba naŋ be Dikpɛ, Ketuo ane tenne na naŋ peɛle a mane na baŋ kɔ la a kookoo ne a bɔɔdeɛ a mane noɔre. [7]Prof. Kuupole e la neɛ naŋ piili a koɔbo ŋa Nandom-Ketuo poɔ.[8][9]

Yɛ Baŋɛɛ Lɛɛ?[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

A te teŋɛ leɛrɛ la dalinpoɔ waana. A teere zaa ka te koorɔ baara.

A tuuri zaaŋ leɛ gbaŋgballe. A ŋmenaa tagra peɛlɛ te la, ka a saseɛ meŋ ire te eŋɛ ne faŋa. Ka uuruŋ zɔnnɔ te niŋe. Te wɛre ba la taa noɔ bonso vaare ba la poɔ̄nɔ̄ yaga ennɛ a tɛnne poɔ.

A ama zaa yi la te naŋ  maŋ baŋ ŋmaa a teɛ kyɛ koŋ baŋ sɛlle, a ne te moɔ nyegebo.

A te teŋɛ sāānā la, te puori deme na farɛɛ bin.

Yɛ e ka te faa a te teŋɛ a dalinpoɔ nuuri poɔ, yɛ e ka te zanne ''sɛlle kyɛ ŋmaa''. Yɛ e ka te bare mɔ-nyege.

A teere mine te naŋ na baŋ sɛlle ka a soŋ te la

1. Moŋgo

2. Kog

3. Lintirii

4. Taama

5. Dɔre, ane a mine kaŋ.

Yɛ e ka te zanne, ka a moɔ poɔ teere te naŋ boɔrɔ aseŋ doɔ ane taŋaa te na baŋ sɛlle la a meŋ.

Teere soma la, a sonna te la.A te teŋɛ nembɛrɛ ane wederebɛ, yɛ vaa-iri deŋdeŋ, a faa a te teŋɛ. A te teŋkpeɛre poɔ te na baŋ sɛlle la teere lanne a soe, a legri teere ziri na naŋ ba taa teere.

Sommo Yizie[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

  1. https://hgic.clemson.edu/factsheet/planting-trees-correctly/
  2. https://treecanada.ca/resources/tree-planting-guide/
  3. https://onetreeplanted.org/products/ghana
  4. https://www.bgky.org/tree/benefits
  5. https://www.woodlandtrust.org.uk/plant-trees/advice/how-to-plant/
  6. https://host-students.com/the-importance-of-planting-trees/
  7. https://www.classy.org/blog/tree-planting-organizations/
  8. https://www.treesaregood.org/treeowner/plantingatree
  9. https://www.voanews.com/amp/ghana-aims-to-plant-millions-of-new-trees-in-single-day-/6612245.html