Vare le yelbulo

Maŋgo

Yizie Wikipiideɛ
maŋgo
Aŋa yitaalombiledrupe, fruit, tropical fruit Maale eŋ
Coloryellow, green, Aŋkaa Maale eŋ
Natural product of taxonMangifera indica Maale eŋ
Sɛgebiri ba naŋ ba de sɔgele🥭 Maale eŋ

A maŋgo e la tewɔnne na be a tropical teɛ a Mangifera indica. O yi la irigyin sɔgaŋ ne northwestern Myanmar, Bangladesh, ane northeastern India.[1][2] M. indica gbɛɛ yaga koɔbo maŋ be la South ane Southeast Asia yi yuomo mine naŋ da pare   naŋ da wanne maŋgo tere parɛɛ ayi koɔbo: a "Indian parɛɛ" ane a  "Southeast Asian parɛɛ".[1][2] a parɛɛ mine meŋ naŋ be a Mangifera meŋ maŋ wɔ la wɔmmo meŋ na e "maŋgore", a yaga zie yi waabo  zie naŋ e Malesian ecoregion.[3]

Tendaa gbulli zaa, maŋgore kɔɔ mine koɔbo bebe la. A yi a koɔbo zie, maŋgo wɔnne taa la tɛɛtɛɛ yineŋ semmo, tegroŋ, noɔ, eŋgbanne waaloŋ  ane a buure waaloŋ, naŋ na baŋ waa duore, salma, vaare bee aŋkaa.[4] Maŋgo la a tewɔnkpoŋ naŋ be India, Pakistan ane a Philippines,[5][6] ana zuiŋ a maŋgo naŋ e a tewɔnkpoŋ ko Bangladesh.[7]

Etimologyi

[maaleŋ | Maale eŋ yizie]

A Bɔrefɔ yelbiri maŋgo (yagroŋ "maŋgore" bee "maŋgoe") naŋ yi a 16th sɛntarre yineŋ a  Portuguese yelbiri maŋga, ko a Malaysia mangga, gbɛɛ yaga ko a   Tamil dɔɔ ("maŋgo teɛ") de paale kay ("unripe tewɔnne/zɛvaare").[8][9][10] a Bɔrefɔ yuori, Mangifera indica, naŋ ko a teɛ naŋ na wɔnnɔ maŋgore a India.[10]

Maŋgo tere maŋ baa la yi 30–40 mɛlɛ (98–131 teŋɛŋ zuluŋ) wogruŋ, neŋ a daa yɛloŋ naŋ e  10–15 mɛlɛ (33–49 teŋɛŋ zuluŋ). A tere maŋ taa nyɔvore tɔbɔ, a yi mine na maŋ ta yuomo 300 kyɛ naŋ we wɔmmo.[11]

Tensɔgɔ zuluŋ, a nyage dɔɔ maŋ sigi kpɛ la teŋɛŋ a baŋ ta mɛlɛ 6  (20 teŋɛŋ zuluŋ), neŋ teŋroŋ, a nyaga maŋ yɛlɛŋ ane nyage balaa mine a maŋ sigi kpeɛrɛ a teŋɛŋ.[4] A vaare maŋ soɔ la bimbim wagers zaa, new yɛloŋ naŋ na baŋ e, 15–35 mɛlɛ (6–14 wogruŋ), ane 6–16 cm (2+1⁄2–6+1⁄2  poɔŋ) yɛloŋ; a vaɛ wa waa bilii a maŋ waa la aŋa aŋkaa-duor waaloŋ, a maŋ leɛrɛ a waa sɔgelaa, zeɛŋ, kyɛ maŋ e sɔgela bimbim ka anaŋ baa.[4] A puuruŋ maŋ e la yineŋ 10–40 cm (4–15+1⁄2 in) wogroŋ; puuruŋ kaŋa zaa maŋ eɛ bilee kyɛ na e pelaa neŋ a dalee wogroŋ 5–10 mɛlɛ (3⁄16–3⁄8 poɔŋ) wogroŋ, neŋ nyuuŋ noɔ kaŋa.[4] A naŋ baŋ gaŋɛɛ 500 maŋgo tɛɛtɛɛ naŋ taa noba bammo.[4] Gbɛɛ yaga a mine moɔbo maŋ e la samma, kyɛ amine maŋ wɔŋ gbɛre boyi.[12] A wɔmmo maŋ baŋ de la kyuuri anaare te tɔ anuu a na puri puuruu te tɔ a wɔmmo moɔbo.[4]

A wɔmmoɔmo maŋ taa la tɛɛtɛɛ  a yi a koɔbo semmo, tegroŋ, waaloŋ, noɔŋ ane a diibu The semmo.[4] A yi a koɔbo pare, wɔmmo gbɛɛ yaga maŋ e la duor, zeɛ, bee vaare waaloŋ.[4] A wɔmmo maŋ eɛ pɛmpɛlɛɛ,  oblong pit naŋ na baŋ taa mie bee kɔɔloŋ a niŋeŋ kyɛ gbɛɛ yaga ba maŋ taa tɛɛtɛɛloŋ neŋ a pulp.[4] A wɔmmo gbɛɛ yaga maŋ eɛ vilovilo, maŋ gyɛlle, bee alambiiri semmo, naŋ na baŋ ta 5–25 centimeters (2–10 in) a wogroŋ kyɛ e 140 graam sere (5 oz) te tɔ 2 kilograam (5 lb) a yi tegroŋ maŋgo yeni kaŋa zaa.[4] A pɛgre maŋ eɛ aŋa gane, varoŋ, kɔmkɔm lɛ, ane fragrant, aneŋ waaloŋ ka a yi  vaare te tɔ Aŋkaa waaloŋ, aŋkaa-duoroŋ, aŋkaa-zeɛ, bee paale neŋ waaloŋ naŋ e zeɛ,  purple, pink, bee aŋkaa waaloŋ ka onaŋ wa waa moɔne.[4]

Maŋgo moɔne maŋ taa la tɛɛtɛɛloŋ, nyuuŋ noɔ.[4] naŋ be a teŋɛŋ a e 1–2 mm (0.039–0.079 in) kansaga neŋ a pɛgere naŋ pɔge a biri. 4–7 cm (1.6–2.8 in) wogroŋ. Maŋgore maŋ taa la bifaare mine naŋ na ba maŋ nyorɔ kyɛ koro.[13] Maŋgo tere maŋ baa la yi bie naŋ na senne, neŋ buloŋ toruuŋ a bie wa yi a wɔmmo poɔŋ.[4]